Σύγχρονες θεραπείες κατά του εθισμού και του ψυχικού τραύματος

Τις τελευταίες δεκαετίες πλήθος ερευνών έχει τεκμηριώσει ότι οι δυσμενείς εμπειρίες της παιδικής ηλικίας είναι καθοριστικής σημασίας για την ανάπτυξη των εξαρτήσεων από ουσίες.

Μια ανασκόπηση του 2021 διαπίστωσε ότι πάνω από το 40% των ατόμων με εθισμό στα οπιοειδή ανέφεραν κάποιο είδος παιδικής κακοποίησης ή παραμέλησης και το 41% των γυναικών είχαν υποστεί σεξουαλική κακοποίηση στην παιδική ηλικία, ποσοστό πολύ υψηλότερο από το ποσοστό του γενικού πληθυσμού.

Μια άλλη έρευνα έδειξε ότι μεταξύ των ατόμων με οποιονδήποτε τύπο εθισμού, τουλάχιστον το 85 % είχαν τουλάχιστον μία αρνητική παιδική εμπειρία, με κάθε πρόσθετη εμπειρία να αυξάνει τον κίνδυνο εξάρτησης. Η σύνδεση είναι πιο έντονη μεταξύ εκείνων που έχουν διαγνωστεί με διαταραχή μετατραυματικού στρες (PTSD), η οποία χαρακτηρίζεται από αναδρομές και άλλες ψυχολογικές διαταραχές που μπορεί να αναπτυχθούν ως απάντηση σε ένα σοκαριστικό ή τρομακτικό γεγονός.

Μεταξύ των ατόμων που υποβάλλονται σε θεραπεία για οποιονδήποτε εθισμό σε ουσίες, το ένα τρίτο έχει ενεργό μετατραυματικό στρες – και μεταξύ των ατόμων με μετατραυματικό στρες, το 58% αντιμετωπίζει προβλήματα με τη χρήση ουσιών.

Η συνειδητοποίηση του τρόπου με τον οποίο ο εθισμός και το τραύμα είναι στενά συνυφασμένα, έχει αναδείξει μια νέα γενιά θεραπευτικών στρατηγικών που αντιμετωπίζουν ταυτόχρονα και τα δύο ζητήματα.

Μέχρι στιγμής έχουν δοκιμαστεί κυρίως για άτομα με μετατραυματικό στρες και εθισμό – και ενισχύουν την άποψη ότι το τραύμα οδηγεί στη χρήση ουσιών. Όταν μειώνονται τα συμπτώματα του PTSD, μειώνονται και τα προβλήματα που σχετίζονται με τη χρήση ουσιών, αλλά το αντίθετο δεν συμβαίνει τόσο συχνά.

Τα δεινά που προτρέπουν κάποιον στον εθισμό δεν χρειάζεται να είναι εμφανή. Mπορεί να είναι φαινομενικά κάτι τόσο καθημερινό, όπως το να μεγαλώνεις με γονείς που έχουν κατάθλιψη ή να σε εκφοβίζουν στο σχολείο.

Άλλες περιστάσεις που αυξάνουν την ευπάθεια είναι η ύπαρξη εθισμένων ή ψυχικά ασθενών γονέων, η παρακολούθηση βίας, η απώλεια ενός γονέα ή η εμπειρία μιας απειλητικής για τη ζωή ασθένειας, ενός ατυχήματος, μιας σύγκρουσης ή μιας καταστροφής.

Μια μελέτη σε ολόκληρο τον σουηδικό πληθυσμό διαπίστωσε ότι το να υποστείς μία μόνο από αυτές τις δυνητικά τραυματικές εμπειρίες μπορεί να διπλασιάσει τον κίνδυνο εμφάνισης διαταραχής χρήσης ουσιών.

Η απεικόνιση του εγκεφάλου και άλλες τεχνικές έχουν αποκαλύψει τα νευρολογικά μονοπάτια που συνδέουν το τραύμα με τον εθισμό.

Και οι δύο εμπειρίες αλλάζουν τα συστήματα ανταμοιβής του εγκεφάλου, τα οποία παρακινούν τους ανθρώπους να αναζητήσουν τα απαραίτητα για την εξελικτική τους πορεία, όπως τροφή, νερό, σεξ – και, κυρίως, ασφάλεια. Ωστόσο, τα σήματα του εγκεφάλου είναι περίπλοκα και πολλά φαινομενικά ξεχωριστά «συστήματα» χρησιμοποιούν το ίδιο κύκλωμα.

Τα συστήματα που προβλέπουν την ανταμοιβή ή την τιμωρία είναι βαθιά συνυφασμένα με τη ρύθμιση του άγχους: πολλοί από τους ίδιους νευροδιαβιβαστές και περιοχές του εγκεφάλου που εμπλέκονται στο να μας παρακινούν να αναζητήσουμε την ευχαρίστηση και τον κορεσμό βοηθούν επίσης στο να μας κρατούν ασφαλείς.

Η ντοπαμίνη, για παράδειγμα, μας ωθεί να αναζητούμε πηγές ευχαρίστησης που συνδέονται με την επιβίωση και την αναπαραγωγή, αλλά και να αποφεύγουμε τις απειλές. Ο νευροδιαβιβαστής δρα στο ραβδωτό σώμα και στον προμετωπιαίο φλοιό, τα οποία βρίσκονται στον πρόσθιο εγκέφαλο, και μας βοηθά να προβλέψουμε αν μια εμπειρία θα είναι επιβραβευτική ή ενοχλητική.

Αυτό το κάνει δημιουργώντας ένα αίσθημα «επιθυμίας» -είτε για να πάρουμε περισσότερη ευχαρίστηση είτε για να ξεφύγουμε από τον πόνο. Και κατά τη διάρκεια τρομακτικών ή στρεσογόνων εμπειριών, απελευθερώνονται στον εγκέφαλο ενδογενή, ή αυτοπαραγόμενα, οπιοειδή γνωστά ως ενδορφίνες και εγκεφαλίνες.

Αυτές καθοδηγούνται από ορμόνες των επινεφριδίων και της υπόφυσης ως μέρος του κλασικού συστήματος αντίδρασης στο στρες, για να απαλύνουν τον πόνο και να διευκολύνουν τη διαφυγή. Αυτά τα οπιοειδή κάνουν επίσης το φαγητό, το σεξ και την κοινωνικοποίηση να προκαλούν ευχάριστη αίσθηση, δημιουργώντας ένα αίσθημα «συμπάθειας» σε κάτι ή σε κάποιον και ένα αίσθημα κορεσμού και άνεσης.

Το να μεγαλώνει κανείς σε ένα απειλητικό και αγχωτικό περιβάλλον μπορεί να υπονομεύσει αυτό το κύκλωμα.

Μελέτες τόσο σε ανθρώπους όσο και σε ζώα δείχνουν ότι οι αντιξοότητες στην παιδική ηλικία μεταβάλλουν τη ρύθμιση των ορμονών του στρες, όπως είναι η κορτιζόλη. Αυτές οι ορμόνες, που απελευθερώνονται κατά τη διάρκεια παρατεταμένου ή οξέος στρες, αλλάζουν περιοχές του εγκεφάλου όπως η αμυγδαλή, η οποία ενεργοποιείται από ισχυρά συναισθήματα, ιδίως φόβο και αγωνία.

Το άγχος στην πρώιμη ζωή μεταβάλλει επίσης τον επικλινή, ένα τμήμα του ραβδωτού σώματος που είναι το κλειδί για τον εθισμό: μας κάνει να θέλουμε περισσότερο από αυτό που μας κάνει να νιώθουμε καλά. Περιοχές της μνήμης, όπως ο ιππόκαμπος, επηρεάζονται επίσης σε μεγάλο βαθμό, καθιστώντας ορισμένες αναμνήσεις πολύ ισχυρές και άλλες πολύ αδύναμες.

Οι έρευνες δείχνουν ότι οι άνθρωποι που έχουν βιώσει παιδικά τραύματα έχουν μεγαλύτερη επίγνωση και ευαισθησία στα σημάδια μιας πιθανής απειλής. Κάποιος του οποίου ο πατέρας ήταν πάντα οργισμένος, για παράδειγμα, μπορεί να ερμηνεύσει ακόμη και ουδέτερες εκφράσεις του προσώπου ως θυμωμένες.

Επιπλέον, οι γρήγορες αντιδράσεις είναι συχνά απαραίτητες όταν κάποιος απειλείται. Αλλά η επανάληψή τους ενισχύει τις συναισθηματικές περιοχές του εγκεφάλου και μειώνει την επιρροή του προμετωπιαίου φλοιού, ο οποίος φρενάρει τις παρορμητικές ενέργειες.

Η διαβίωση με το φόβο και το άγχος μπορεί επομένως να εξασθενίσει τον έλεγχο των παρορμήσεων – με αποτέλεσμα ορισμένα παιδιά να είναι πιο πιθανό να βλέπουν απειλή εκεί που δεν υπάρχει και να αντιδρούν σε αυτήν γρήγορα, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους τις συνέπειες. Μια τέτοια ανταπόκριση μπορεί να αποβεί σωτήρια σε απειλητικά περιβάλλοντα.

Αλλά μπορεί επίσης να είναι επιζήμια όταν οι παρορμητικές αντιδράσεις παρεμβαίνουν στην ικανότητα του παιδιού να μάθει ότι μια κατάσταση είναι στην πραγματικότητα ασφαλής και έτσι να οδηγήσει σε συμπεριφορές που οι άλλοι αντιλαμβάνονται ως επιθετικές.

Ακόμη και μετά το τέλος του τραύματος, αυτές οι αλλαγές στον εγκέφαλο παραμένουν. Η ικανότητά μας να σκεφτόμαστε «πλέον είμαι ασφαλής» είναι πολύ μειωμένη. Αυτή η εξασθένιση μπορεί να οδηγήσει ένα άτομο να δίνει προτεραιότητα στην άμεση ανακούφιση -για παράδειγμα, με τη λήψη ναρκωτικών- έναντι του προγραμματισμού ενός μέλλοντος που φαίνεται είτε αβέβαιο είτε απίθανο να είναι καλύτερο από το παρόν.

Μια άλλη πιθανή συνέπεια των αντιξοοτήτων της πρώιμης ζωής είναι η ανηδονία, η ανικανότητα να βιώσει κανείς την ευχαρίστηση, η οποία με τη σειρά της μπορεί να καταστείλει τη δημιουργία κινήτρων. Αυτό το σύμπτωμα είναι κοινό χαρακτηριστικό της κατάθλιψης και, όπως είναι αναμενόμενο, καθιστά τους ανθρώπους ευάλωτους στην κατάχρηση ουσιών που υπόσχονται ανακούφιση.

Συνολικά, το ισχυρό πρώιμο στρες μπορεί να δημιουργήσει μια γενική αίσθηση τρόμου και έλλειψης ευχαρίστησης – έτσι, αν τα τραυματισμένα παιδιά εκτεθούν σε φάρμακα που ενισχύουν την ντοπαμίνη ή ενεργοποιούν τα ίδια τα οπιοειδή συστήματα του εγκεφάλου, είναι ιδιαίτερα επιρρεπή στο να εθιστούν, επειδή τα φάρμακα προσφέρουν τη διέγερση και την άνεση που τους λείπει.

Παράλληλα, η γενετική επηρεάζει τον κίνδυνο εθισμού καθορίζοντας τις παραμέτρους. Ορισμένα βρέφη αγχώνονται πιο εύκολα, για παράδειγμα, ενώ άλλα έχουν ήρεμη ιδιοσυγκρασία. Αυτές οι παραλλαγές αντικατοπτρίζουν την ανταπόκριση και την ανθεκτικότητα των συστημάτων στρες και ανταμοιβής.

Περίπου ο μισός κίνδυνος για διαταραχές χρήσης ουσιών καθορίζεται γενετικά, αλλά ο τρόπος με τον οποίο αυτή η προδιάθεση εκδηλώνεται είναι εξαιρετικά ποικιλόμορφος. Ορισμένα γονίδια θέτουν τους ανθρώπους σε κίνδυνο μέσω χαρακτηριστικών της προσωπικότητας, όπως το να είναι επιρρεπείς στην αναζήτηση συγκινήσεων ή να έχουν δυσκολίες στον έλεγχο των παρορμήσεων- άλλα λειτουργούν προκαλώντας δυσκολία συγκέντρωσης, πεσμένη διάθεση ή άγχος. Άλλα πάλι, όπως τα γονίδια που σχετίζονται με τον μεταβολισμό του αλκοόλ, μεταβάλλουν τους κινδύνους που συνδέονται με συγκεκριμένες ουσίες.

Το τραυματικό στρες είναι αυτό που τις περισσότερες φορές ανατρέπει αυτά τα χαρακτηριστικά και τις τάσεις σε παθολογικές καταστάσεις ή αναπηρίες. Ο εθισμός συχνά προκύπτει από προσπάθειες αυτοθεραπείας των συμπτωμάτων – γι’ αυτό και η θεραπεία του υποκείμενου τραύματος μπορεί να είναι απαραίτητη για τη θεραπεία.

Ένα σημαντικό κοινό στοιχείο μεταξύ του εθισμού και του μετατραυματικού στρες είναι ότι η διατήρηση ισχυρών κοινωνικών δεσμών είναι συνήθως απαραίτητη για τη διαρκή ανάρρωση, επειδή οι υγιείς σχέσεις είναι θεμελιώδεις για την ανακούφιση από το στρες.

Αυτή η δυναμική ξεκινά από τη βρεφική ηλικία: τα μωρά κυριολεκτικά δεν μπορούν να ρυθμίσουν το σύστημα στρες τους χωρίς το τρυφερό άγγιγμα από τους κηδεμόνες, το οποίο απελευθερώνει ενδογενή οπιοειδή και ωκυτοκίνη, δημιουργώντας μια αίσθηση άνεσης και ασφάλειας. Στη φυσιολογική ανάπτυξη, η ωκυτοκίνη μπορεί να συνδέει αυτή την ανακούφιση από το στρες με την παρουσία αγαπημένων προσώπων με την ενεργοποίηση του οπιοειδούς συστήματος.

Και οι δύο ουσίες απελευθερώνονται όταν οι γονείς καταπραΰνουν τα παιδιά τους, δημιουργώντας μια συσχέτιση μεταξύ του γονέα και της άνεσης. Αργότερα, όταν η μαμά «φιλάει το χεράκι που πονάει για να γίνει καλά», αυτή η χειρονομία ενεργοποιεί ενδορφίνες που ανακουφίζουν τον πόνο και σταματούν τα δάκρυα.

ο θεραπευτικός δεσμός μεταξύ ασθενούς και θεραπευτή είναι ο κύριος καθοριστικός παράγοντας της ανάρρωσης . Μια μελέτη σε άτομα που είχαν διαταραχή μετατραυματικού στρες χωρίς εθισμό έδειξε ότι η χρήση ωκυτοκίνης επιτάχυνε τη θετική αλλαγή.

Μια άλλη πολλά υποσχόμενη προσέγγιση που μπορεί να συνδυαστεί με τη θεραπεία του εθισμού είναι γνωστή ως θεραπεία γνωστικής επεξεργασίας (CPT). Αυτή η θεραπεία επικεντρώνεται στην ελαχιστοποίηση των διαστρεβλωμένων σκέψεων και της αυτοαντίληψης των ασθενών και όχι στην έκθεση και την τιθάσευση των ίδιων των τραυματικών αναμνήσεων.

Μπορεί να είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για τους ανθρώπους των οποίων ο φόβος για τις ίδιες τις τραυματικές αναμνήσεις τους τους εμποδίζει να επανεξετάσουν τις εμπειρίες – το μεγαλύτερο εμπόδιο για την επιτυχία της θεραπείας COPE και άλλων θεραπειών με έκθεση στον στρεσογόνο παράγοντα.

Η διαταραχή μετατραυματικού στρες και ο εθισμός μπορούν επίσης να αντιμετωπιστούν μέσω προσεγγίσεων που αυξάνουν τη νευροπλαστικότητα, δηλαδή την ικανότητα του εγκεφάλου να αλλάζει και να προσαρμόζεται ως απάντηση σε εμπειρίες.

Η νευροπλαστικότητα μεταβάλλεται κατά τη διάρκεια της ζωής. Η πρώιμη παιδική ηλικία και η εφηβεία είναι γνωστές ως ευαίσθητες ή κρίσιμες περίοδοι, όταν ο εγκέφαλος είναι πιο ικανός να μαθαίνει γρήγορα και να μεταβάλλει την πορεία του τόσο με θετικό όσο και με αρνητικό τρόπο. Εάν οι δυσμενείς εμπειρίες λάβουν χώρα κατά τη διάρκεια αυτών των περιόδων, μπορούν να εμπεδώσουν δυσλειτουργικά πρότυπα συμπεριφοράς, καθιστώντας δύσκολη την αλλαγή τους.

Επομένως, οι θεραπείες που μεταβάλλουν την πλαστικότητα του εγκεφάλου είναι πιθανό να είναι χρήσιμες, εφόσον χρησιμοποιούνται σε συνθήκες όπου οι άνθρωποι μπορούν να μάθουν με ασφάλεια υγιέστερες στρατηγικές για την οργάνωση του τρόπου σκέψης και δράσης τους. Ό,τι είναι γνωστό σήμερα ότι έχει αντικαταθλιπτική δράση -από φάρμακα όπως η φλουοξετίνη (Prozac) έως την άσκηση- αυξάνει επίσης την πλαστικότητα και θα μπορούσε να ενισχύσει άλλες θεραπείες για το PTSD και τον εθισμό.

Τόσο ο εθισμός όσο και η διαταραχή μετατραυματικού στρες είναι πολύπλοκες καταστάσεις και είναι απίθανο να υπάρξει μια ενιαία προσέγγιση που θα αποδώσει σε όλους.

Ωστόσο, υπάρχουν πλέον περισσότερες επιλογές από ποτέ, οι οποίες αναμένεται να προσφέρουν μεγαλύτερες πιθανότητες ανάκαμψης.

Οι τεκμηριωμένες προσεγγίσεις όπως η COPE και η CPT πρέπει να γίνουν ευρύτερα διαθέσιμες και τα άτομα με εθισμό πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να επιλέγουν τις θεραπείες που ανταποκρίνονται καλύτερα στις ανάγκες τους.

Δεδομένου ότι οι τραυματικές εμπειρίες είναι τόσο συχνές μεταξύ των ατόμων με εθισμό, όλα τα θεραπευτικά προγράμματα πρέπει να είναι προετοιμασμένα να τις αντιμετωπίσουν – και να διασφαλίσουν ότι η θεραπεία τουλάχιστον δεν προκαλεί βλάβη.