Κάποιος πάει να σας βγάλει τρελό. Δεν είναι πάντα η ιδέα σας (Gaslighting)

Το Gaslighting είναι μια πολύ συγκεκριμένη μορφή συναισθηματικής κακοποίησης και ψυχικής χειραγώγησης που διαταράσσει την ικανότητά σας να εμπιστεύεστε τους άλλους και τον εαυτό σας.

Αν και ο όρος έχει αποκτήσει μεγάλη απήχηση στο διαδίκτυο, στην τηλεόραση ριάλιτι και σε άλλες μορφές της ποπ κουλτούρας, είναι επίσης ένας όρος που συχνά χρησιμοποιείται υπερβολικά για να περιγράψει άλλα είδη κακών συμπεριφορών, όπως το ψέμα, η ενοχοποίηση ή η διαπόμπευση.

Στην πραγματικότητα, οι άνθρωποι χρησιμοποιούν αυτές και άλλες τακτικές για να εκφοβίσουν τον στόχο τους για μεγάλα χρονικά διαστήματα, σε μια προσπάθεια να αποκτήσουν δύναμη και έλεγχο πάνω του. Όμως, το μοτίβο της επαναλαμβανόμενης συμπεριφοράς που χρησιμοποιείται για να υποβαθμίσει την ηθική, τη λογική και την αίσθηση του ίδιου του εαυτού ενός ατόμου, είναι αυτό που ουσιαστικά ορίζει την κακοποίηση μέσω gaslighting.

Και το gaslighting δεν εμφανίζεται μόνο στις αισθηματικές σχέσεις – μπορεί επίσης να συμβεί στο χώρο εργασίας και σε άλλους δημόσιους ή ιδιωτικούς χώρους με την οικογένεια, τους φίλους, τους συναδέλφους και τους γνωστούς.

Τι είναι το gaslighting;

Το πραγματικό gaslighting είναι ένα συγκεκριμένο φαινόμενο που χαρακτηρίζεται από την ικανότητα ενός ατόμου-δράστη που έχει κακοποιητική συμπεριφορά να δημιουργεί συνειδητά (ή ασυνείδητα) μοτίβα συμπεριφοράς που επαναλαμβάνονται με την πάροδο του χρόνου σε μια προσπάθεια να κάνει τον στόχο του να αμφισβητήσει τη λογική του, τις θεμελιώδεις πεποιθήσεις του και την ικανότητά του να λαμβάνει αποφάσεις.

Με το να κάνει gaslighting σε κάποιον, ο θύτης στοχεύει άμεσα στην ψυχική υγεία του ατόμου υπονομεύοντας την ικανότητά του να σκέφτεται μόνος του. Όσο περισσότερο διαρκεί το gaslighting, τόσο περισσότερο αυτές οι συμπεριφορές αρχίζουν να αποδομούν τη θεμελιώδη σχέση εμπιστοσύνης του θύματος.

Το gaslighting είναι μια μορφή συναισθηματικής χειραγώγησης που ασκείται από κάποιον για να σας κάνει να νιώσετε ότι τα συναισθήματά σας δεν ισχύουν ή ότι αυτό που νομίζετε ότι συμβαίνει δεν συμβαίνει στην πραγματικότητα. Το άτομο που το χρησιμοποιεί μπορεί να γνωρίζει ή να μην γνωρίζει ότι το κάνει, αλλά για εκείνον που του ασκείται, μπορεί να είναι πολύ επιζήμιο. Αρχίζει κανείς να αμφισβητεί την αυτοεκτίμησή του, την αυτοπεποίθησή του και τη διανοητική του ικανότητα.

Το Gaslighting πήρε το όνομά του από το βρετανικό θεατρικό έργο Gas Light του 1938 και την κινηματογραφική μεταφορά του Gaslight το 1944. Και στις δύο εκδοχές, ένας κακοποιητικός σύζυγος λέει ψέματα, χειραγωγεί και ελέγχει το περιβάλλον σε μια προσπάθεια να πείσει τη σύζυγό του ότι είναι ανίκανη να πάρει τις δικές της αποφάσεις. Πείθοντας τη σύζυγο ότι είναι «τρελή», ο σύζυγος ελπίζει να απομακρύνει τη σύζυγο από το προσκήνιο, ώστε να αποκτήσει πρόσβαση στα οικογενειακά κοσμήματα της συζύγου.

Σήμερα, το gaslighting έχει καταλήξει να κατέχει διάφορους ορισμούς που περιγράφουν μια πληθώρα ανθυγιεινών συμπεριφορών στο πλαίσιο μιας σχέσης.

Πώς δρα το gaslighting με την πάροδο του χρόνου

Οι άνθρωποι που βιώνουν το gaslighting συχνά δεν αναγνωρίζουν αμέσως ότι δέχονται gaslighting. Αυτό συμβαίνει επειδή το gaslighting συχνά συμβαίνει διακριτικά ή σε ανύποπτες περιστάσεις όπου και υπάρχει κάποιου είδους ξέσπασμα. Το gaslighting χρησιμοποιείται συχνά, για παράδειγμα, σε συνδυασμό με το love bombing στις αρχές μιας σχέσης ως μέσο για την ταχεία εδραίωση της εμπιστοσύνης, ενώ παράλληλα χειραγωγείται εν κρυπτώ ο στόχος.

Με την πάροδο του χρόνου, καθώς εσωτερικεύετε τις επιπτώσεις του gaslighting και αρχίζετε να αμφισβητείτε την αυτοεκτίμησή σας και τις θεμελιώδεις πεποιθήσεις σας για το ποιος είστε ως άτομο, το gaslighting αρχίζει να αυξάνεται σε συχνότητα και αποτέλεσμα.

Πώς να αναγνωρίσετε τα σημάδια του gaslighting

Αν νομίζετε ότι κάποιος σας ασκεί gaslighting, εξετάστε το ενδεχόμενο να απαντήσετε σε ένα κουίζ που θα κάνετε οι ίδιοι στον εαυτό σας.

Οι συμπεριφορές gaslighting ποικίλλουν, αλλά μερικές από τις πιο συνηθισμένες συμπεριφορές gaslighting είναι οι παρακάτω

Φανερά ή ανεπαίσθητα ψέματα.
Υποβάθμιση κάποιου υποτιμώντας τον ή εξευτελίζοντάς τον.
Να είναι κανείς ψυχρός ή αποκομμένος από τη συζήτηση παρακρατώντας την τρυφερότητα, την προσοχή ή τις πληροφορίες, έτσι ώστε η επίλυση του προβλήματος να γίνεται όλο και πιο δύσκολη.
Εκτροπή ή αντίκρουση επιχειρημάτων αντί να εργάζεται προς την κατεύθυνση μιας λύσης.
Υποβάθμιση μιας κατάστασης υποβαθμίζοντας ή ακυρώνοντας τα συναισθήματα ή τις ανησυχίες κάποιου.
Άρνηση του σφάλματος ή μετατόπιση της ευθύνης σε κάποιον άλλο, έτσι ώστε να αναγκάζεται να αισθάνεται υπεύθυνος για τις πράξεις του ατόμου το οποίο χειραγωγεί τον πρώτο.
Εξοβελισμός ή ενοχοποίηση κάποιου ώστε να πιστέψει ότι έκανε κάτι λάθος ή ότι αυτό που αισθάνεται ή σκέφτεται είναι εγγενώς λανθασμένο.
Απομόνωση κάποιου από το δίκτυο υποστήριξής του, ώστε να νιώθει εξαρτημένος από αυτόν που ασκεί το gaslighting.

Από μόνη της, κάθε μία από αυτές τις μεμονωμένες συμπεριφορές είναι ανθυγιεινή. Αλλά όταν χρησιμοποιούνται από κοινού και για μεγαλύτερες χρονικές περιόδους, αυτές οι συμπεριφορές gaslighting μετατρέπονται σε μια μορφή συναισθηματικού εκφοβισμού.

Η Kate Abramson, αναπληρώτρια καθηγήτρια φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Indiana Bloomington και συγγραφέας του 2024’s On Gaslighting, ορίζει τη συναισθηματική καθοδήγηση ως μια μορφή χειραγώγησης που βασίζεται στον επηρεασμό των συναισθηματικών καταστάσεων ενός στόχου. Ουσιαστικά, ένας gaslighter χρησιμοποιεί αυτές τις τακτικές για να εξαναγκάσει το θύμα σε ένα «σιωπηρό σημείο συναισθηματικής επιλογής που δεν έχει κανένα κέρδος». Ο στόχος δεν έχει άλλη επιλογή από το να Α) αμφισβητήσει ριζικά την πραγματική του λογική ή Β) να καταδικαστεί ηθικά επειδή «ενεργεί» με τον τρόπο που ο gaslighter έχει πλαισιώσει τη συμπεριφορά του (ανεξάρτητα από το πόσο εσφαλμένος μπορεί να είναι ο gaslighter).

«Η συναισθηματική χειραγώγηση που εμπλέκεται στο gaslighting ωθεί τον στόχο να βιώσει αυτές τις επιλογές ως τις μόνες πραγματικές επιλογές του, να αποδεχτεί έτσι τη διαμόρφωση της κατάστασης από τον gaslighter, και με αυτή τη συγκεκριμένη έννοια να οδηγηθεί συναισθηματικά στο να συμφωνήσει με τον κακοποιητή του», γράφει η Abramson.

Γιατί συμβαίνει το gaslighting

Σύμφωνα με την Abramson, ο gaslighter συνήθως ασκεί το συγκεκριμένο είδος κακοποίησης σε κάποιον επειδή πιστεύει ότι θα κερδίσει κάτι από αυτό. Ή η ίδια η πράξη του gaslighting χρησιμοποιείται ως μέσο ενίσχυσης της κοσμοθεωρίας, των ηθών και των πεποιθήσεων του gaslighter ως τη μόνη αληθινή πραγματικότητα.

Το gaslighting γίνεται επίσης πιο αποτελεσματικό όταν συνυπάρχει κάποιου είδους ανισορροπία δύναμης. Έτσι, καταπιεστικά συστήματα όπως ο σεξισμός, ο ρατσισμός και η τρανσφοβία συχνά αξιοποιούνται από έναν gaslighter. Αυτό καθιστά τις γυναίκες, τα έγχρωμα άτομα και τα μέλη της LGBTQIA+ κοινότητας ιδιαίτερα ευάλωτα στο gaslighting.

Παραδείγματα gaslighting

Έχοντας αυτούς τους παράγοντες κατά νου, τα παρακάτω παραδείγματα gaslighting προσφέρουν μια σύντομη ματιά στο τι μπορεί να θυμίζει το gaslighting σε διαφορετικές περιστάσεις:

Gaslighting στην εργασία

Ένας συνάδελφος κάνει ένα σεξουαλικό υπονοούμενο σχόλιο προς το μέρος σας σε μια συνάντηση. Στη συνέχεια, λέτε στον προϊστάμενό σας ότι η συμπεριφορά του συναδέλφου σας σας αναστάτωσε. Σε απάντηση, ο διευθυντής σας είναι απορριπτικός. Δικαιολογεί τις πράξεις του συναδέλφου σας λέγοντάς σας: «Απλώς αστειευόταν. Ξέρετε πώς είναι αυτά τα πράγματα. Δεν θα ανησυχούσα γι’ αυτό».

Τη δεύτερη φορά που συμβαίνει το ίδιο με τον ίδιο συνάδελφο, αποφασίζετε να αναφέρετε το περιστατικό στο τμήμα HR. Αμφισβητούν επίσης τους ισχυρισμούς επειδή ο συνάδελφος που σας προσβάλλει έχει καλή σχέση με την εταιρεία, αφού βρίσκεται εκεί για περισσότερα από 10 χρόνια. Επειδή δεν αισθάνεστε ότι υποστηρίζεστε από την ιεραρχία, στη συνέχεια εσωτερικεύετε αυτές τις εμπειρίες και νιώθετε ντροπή που το κάνατε τόσο μεγάλο θέμα.

Την επόμενη φορά που θα βιώσετε σεξουαλική παρενόχληση στον χώρο εργασίας, αποφασίζετε να παραμείνετε σιωπηλοί, επειδή αναγκαστήκατε να αγνοήσετε τη σοβαρότητα της κατάστασης και στο παρελθόν.

Σας έχουν κάνει να πιστέψετε ότι οι ανησυχίες σας δεν ισχύουν.

Gaslighting σε μια σχέση

Ο Νίκος και η σύζυγός του Άννα έχουν κοινό τραπεζικό λογαριασμό. Ο Νίκος μερικές φορές παίρνει χρήματα από το λογαριασμό χωρίς να το γνωρίζει η Άννα.

Όταν κάθονται να καταρτίσουν τον μηνιαίο προϋπολογισμό τους, η Άννα παρατηρεί για πρώτη φορά ότι λείπουν χρήματα από τον λογαριασμό και θέτει τον Νίκο πρό των ευθυνών του. Ο Νίκος, ο οποίος πιστεύει στα σεξιστικά στερεότυπα, κατηγορεί την Άννα ότι έκανε λάθος υπολογισμούς και λέει ψέματα ότι αυτός ξόδεψε τα χρήματα. Όταν εκείνη προσπαθεί να του δείξει τα αποδεικτικά στοιχεία, εκείνος τερματίζει τη συζήτηση και λέει: «Δεν πειράζει, θα το τακτοποιήσω εγώ».

Αργότερα μέσα στην ίδια εβδομάδα, η Άννα πηγαίνει για ψώνια και παίρνει μερικά πράγματα που δεν είχε αγοράσει για το σπίτι. Δεν ανησυχεί για το πόσα χρήματα είναι διαθέσιμα, επειδή ο Νίκος είπε ότι όλα ήταν μια χαρά. Χωρίς να το γνωρίζει, η Άννα ξεπερνά τον τραπεζικό τους όριο.

Όταν το μαθαίνει ο Νίκος, θυμώνει και απειλεί την Άννα ότι θα περιορίσει την πρόσβασή της στον τραπεζικό λογαριασμό. Η Άννα προσπαθεί να εξηγήσει ότι ήταν ένα ειλικρινές λάθος και ότι αγόρασε τα αντικείμενα μόνο και μόνο επειδή εκείνος είπε ότι όλα ήταν μια χαρά. Ο Νίκος όμως αρνείται αυτές τις κατηγορίες.

«Ποτέ δεν είπα κάτι τέτοιο», λέει. «Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι γυναίκες δεν πρέπει να διαχειρίζονται τα οικονομικά».

Όσον αφορά τα θέματα χρημάτων στο μέλλον, η Άννα αμφιβάλλει για την ικανότητά της να κάνει σωστό οικονομικό προγραμματισμό και γίνεται επιφυλακτική στα ψώνια χωρίς την παρουσία του συζύγου της.

Έχει υποστεί gaslighting και πιστεύει ότι δεν μπορεί να χειριστεί τα θέματα που αφορούν τα χρήματα χωρίς τον άνδρα της.